Toυ Σταύρου Γουλούλη,
Δρoς Βυζαντινής Τέχνης *
Η αδιανόητη πρόταση του τεχνοκράτη υπουργού
Παιδείας κ. Κ. Γαβρόγλου, άσχετα αν υπαναχώρησε, να εξοβελίσει τα λατινικά από
το Λύκειο, αποδεικνύει τον βαθμό αλλοτρίωσης, λόγω άγνοιας, ενός Ρωμηού (!) από
την παράδοση της Ρωμηοσύνης. Ίσως και όλων μας. Υπάρχει Ρωμηοσύνη χωρίς Ρώμη, Λατίνους,
λατινικά;
H σχέση της Ελλάδας με τη Ρωμαϊκή παράδοση είναι πολύ πιο
βαθειά από αυτή που θέλει η νεοελληνική εθνική αυτογνωσία, τις λατινικές λέξεις
της νεοελληνικής. Έχει λεχθεί πλειστάκις (π.χ. Ε.Αρβελέρ): Το λεγόμενο Βυζάντιο
(Ρωμανία, Ρωμηοσύνη) είναι πιο κοντά σε μας από την Αρχαία Ελλάδα.
Υπάρχουν δύο θεωρήσεις της μετακλασικής Ελλάδας: 1. Υποτάσσεται στους Ρωμαίους (146 π.Χ) και απελευθερώνεται το
1821-1830. 2. Συνεχίζεται σε όλη την
ενδιάμεση περίοδο, έχοντας ελληνικό όνομα (ταυτότητα), αλλά ρωμαϊκό επίθετο. Η
Ελλάδα κατά Οράτιο με τον πολιτισμό της επιβλήθηκε στο Λάτιο, οπότε υπάρχει
εμφανώς η πνευματική της συνέχεια στον νέο κόσμο που γίνεται ελληνορωμαϊκός. Ομοίως
υπάρχουν δύο ζωτικοί χώροι: 1. Η
Ελλάδα ως χερσόνησος, περίπου το σημερινό κράτος, και 2. Η Ελλάδα της Ανατολής που δημιουργήθηκε από τον Αλέξανδρο και τους
διαδόχους του. Το νέο ρωμαϊκό κράτος του Κωνσταντίνου ιδρύθηκε ακριβώς με το
στέμμα του Αλεξάνδρου που το παρέλαβε σύμφωνα με τις πηγές στις 11 Μαΐου 330,
στα εγκαίνια της Κων/πόλεως. Η Ελλάδα και ο ελληνόφωνος πληθυσμός συνυπήρξαν σε
διάστημα 2400 χρόνων με τη ρωμαϊκή και οθωμανική πολιτική εξουσία. Δέχθηκε δύο
φορές ιστορικό συμβιβασμό.
Μετά το 146 π.Χ. οι Ελλαδίτες διετέλεσαν υπό την κηδεμονία της ρωμαϊκής Συγκλήτου.
Πλήρη πολιτική ελευθερία απέκτησαν το 67 μ.Χ. από τον ανεδαφικό Νέρωνα. Αλλά το
ανώτερο έκανε ο Αδριανός. Ίδρυσε το 131 το Πανελλήνιον, μία ένωση όλων των
ελληνικής καταγωγής σε Ελλάδα και Ανατολή, ταυτόχρονα με την ίδρυση του αθηναϊκού
ναού του Ολυμπίου Διός, κέντρο της Ένωσης.
Οι
Έλληνες είχαν διασπαρεί στη Μεσόγειο με χίλιες περίπου πόλεις σε τρία κύματα: 1. Στον 8ο-6ο
αι., στον πρώτο αποικισμό. 2. Με την
εκστρατεία του Μεγάλου Αλεξάνδρου, 3.
Μετά την υποταγή στους Ρωμαίους. Ο Πλούταρχος (2ος αι. μ.Χ) θρηνεί
την απώλεια του πληθυσμού και την ερήμωση των ιερών. Όμως από τότε η Ελλάδα
δέχονταν Λατίνους εποίκους εμπόρους και βετεράνους του στρατού. Η ρωμαϊκή
διοίκηση προωθούσε τη λατινική γλώσσα. Πάτρα, Κόρινθος, Δίον, Φίλιπποι κτλ., έγιναν
ρωμαϊκές αποικίες. Τον 3ο αι. μ.Χ. ένα μέρος του πληθυσμού, ιδίως σε
Θεσσαλία και Μακεδονία, μιλούσαν λατινικά. Πάντως στα Βαλκάνια η γραμμή συνόρων
ελληνικής και λατινικής γλώσσας ήταν μεταξύ Δυρραχίου και Βάρνας. Αυτή μετατοπίσθηκε
λόγω της καθόδου των Σλάβων. Η λατινική γλώσσα θα υποχωρήσει στη διοίκηση μόνον
τον 6ο-7ο αι., σε Ανατολή και Κων/πολη.
Το
ελληνορωμαϊκό κράτος ήταν δίγλωσσο. Νομικά δικαιώματα, παλαιός ρωμαϊκός νομικός
κώδικας, πολιτικά κείμενα, ήταν στη λατινική. Επιστήμες και γράμματα στην
ελληνική. Οι νεώτεροι διανοητές βάσει των κειμένων, ελληνικών και λατινικών που
είναι επηρεασμένα από τα ελληνικά, θεωρούν τον πολιτισμό Ελλήνων και Λατίνων ενιαίο,
ελληνορωμαϊκό, τη γραμματεία ελληνική και λατινική, ως δύο όψεις του ίδιου
νομίσματος. Και το πολυεθνικό κράτος ομοίως υπήρξε ελληνορωμαϊκό, κυρίως το
λεγόμενο βυζαντινό, το οποίο σταδιακά με την αποκοπή άλλων εθνικών ομάδων έγινε
ελληνικό (1204 κ.ε.). Οι Ρωμαίοι ως πολίτες αισθάνονται πλέον ότι είχαν Έλληνες
προγόνους.
Στα μέσα 10ου αιώνα ο Πορφυρογέννητος (Περί Θεμάτων Ι, 13), o ελληνομαθέστατος
αυτοκράτορας, θεωρεί «πάτριο» γλώσσα τη λατινική. Δικαιολογημένα, ένα σημαντικό
μέρος των πληθυσμών των Βαλκανίων ήταν λατινόφωνοι, γνωστοί από τα τέλη του
ίδιου αιώνα ως Βλάχοι. Βέβαια δεν είχαν αναπτυγμένο γλωσσικό αισθητήριο, δεν
γνώριζαν γραφή. Σε λίγο η Δύση θα θέλει τους οικειοποιηθεί και να κατακτήσει το
Βυζάντιο. Ομοίως και οι Σλάβοι (Βούλγαροι, Σέρβοι, Παραδουνάβιοι), θα θέλουν να
δημιουργήσουν ένα σλαβο-βλαχικό κράτος. [Οι Βλάχοι δεν έχουν κοινή καταγωγή με
τους Ρουμάνους, είναι εντόπιοι εκλατινισμένοι από Ελλάδα έως Δαλματικές ακτές.]
Η δυναστεία του Πορφυρογέννητου, η οικογένεια των ‘Μακεδόνων’ είχε μία
συμβιβαστική πολιτική με τη λατινόφωνη Δύση, αλλά τώρα απαντά σε διαφαινόμενες
απειλές που ήθελαν να προσεταιρισθούν τους λατινόφωνους Ρωμηούς: τα λατινικά είναι
μέρος της ταυτότητας των Ελληνόφωνων!
Τα
παραπάνω δείχνουν τον δρόμο στην Ελλάδα: 1.
Να αξιοποιήσει τη διπλωματική διάσταση του θέματος. Λατινόφωνοι στα Νότια
Βαλκάνια (Βλάχοι) υπάρχουν και έχουν πλείστοι ελληνορωμαϊκή εθνική συνείδηση, αυτή
της Ρωμηοσύνης. Δεν θέλουμε με αυτούς κάποια σχέση; 2. Αν θέλουν οι υπεύθυνοι συνέπεια με τον πολιτισμό μας θα πρέπει
να αξιοποιηθούν τα λατινικά, στα οποία μετακενώθηκε η ελληνική εν γένει
φιλοσοφική-μορφωτική σκέψη. Εξάλλου βοηθούν στην καλύτερη αφομοίωση των
ευρωπαϊκών γλωσσών. Με τους Ρωμαίους, το κράτος των οποίων κληρονομήσαμε, μαζί
φτιάξαμε τον σύγχρονο κόσμο. Είναι η μεγαλύτερη διεθνική συνεργασία στην
Ιστορία. Μία συστηματική μετάφραση στα ελληνικά (όλων ή επιλεγμένων) ρωμαϊκών
ιστορικών, νομικών-πολιτικών ή άλλων κειμένων, πιθανόν ισορροπήσει την
κουλτούρα μας με τον πολιτικό πραγματισμό που διέπει τη ρωμαϊκή γραπτή παράδοση.
Θα πάρουμε πίσω κάτι από αυτό που δώσαμε.
Το
θέμα είναι να εκσυγχρονίζονται κ. Γαβρόγλου τα παλαιά, όχι να κόβονται οι
ρίζες. Όποιος το κάνει αυτό είναι ήδη παρελθόν, δεν έχει μέλλον.
* Αρθρο του κ. Στ. Γουλούλη, στην εφημ. "ΚΙΒΩΤΟΣ της Ορθοδοξίας", αρ. φυλ. 113, 11.10.2018, σελ. 15
