Του Σταύρου Γουλούλη
Διδάκτορος βυζαντινής τέχνης
Tύχη αγαθή. Είχα σκοπό να παρουσιάσω περίληψη υπό έκδοση μελέτης μου για τους πέντε αγίους Μάρτυρες Ιωάννη, Λουκά, Ανδρέα, Λεωνίδη, και έναν ανώνυμο που καταγράφονται στην τράπεζα προσφορών του Βυζαντινού Μουσείου Αθηνών, αλλά έδωσε περαιτέρω ώθηση το πολύ ωραίο άρθρο άρθρο στην [Ε] της 4 Δεκ. 2016 του κ. Κων. Νούλα από την Εφορεία Αρχαιοτήτων Πιερίας, προϊστορικού-κλασικού αρχαιολόγου, όπως έμαθα. Τέτοια μνημεία είναι πραγματική εύνοια της αρχαιολογικής σκαπάνης και ευτυχείς οι πόλεις που τα κατέχουν. Ζωντανεύει με απόλυτα τεκμηριωμένες, αδιαμφισβήτητες πληροφορίες, ένα χαμένο κομμάτι της ιστορία τους. Καταθέτω μερικές ακόμη πληροφορίες ή διευκρινήσεις λόγω ειδικότητας. Ουσιαστικά θα εξηγήσω γιατί η τράπεζα των πέντε μαρτύρων είναι μοναδικό εύρημα. Κατ’ αρχήν αντίγραφο της τράπεζας βλέπει ο επισκέπτης του Διαχρονικού Μουσείου Λάρισας, τόσο τέλειο που δεν διακρίνει κανείς αν είναι αντίγραφο, μια και έτυχε να δω το πρωτότυπο. Προς στιγμήν μάλιστα νόμισα ότι μεταφέρθηκε εδώ το ίδιο το έκθεμα από το Βυζαντινό Μουσείο Αθηνών...
Ολοκληρωμένη απόδοση της επιγραφής της τράπεζας παρέχει η δημοσίευση των Άννας Αβραμέα και Denis Feissel, Inventaires en vue d’ un recueil des inscriptions historiques de Byzance. IV. Inscriptions de Thessalie (a l’ exception de Météores), Travaux et Memoires 10, Paris 1987, 357- 398, 366-367 (no. 4), όπου βιβλιογραφία. Χρονολογείται τον 4ο-5ο αιώνα: «Μαρτύρ[ων] / [Ι]ωάννου, Λουκά, Ανδρέου, Λεωνίδο[υ] […..]. / [Ετελειώ]θη τ[ὸ] Mαρτύριον [τ]η πρό ιε΄ καλ(ανδων) Ιαν[ουαρίων]. [εποί]ησεν η δούλη αυτών Σωτ[ηρία]». [Αποδίδεται σε μονοτονικό] Είναι δηλαδή μεταγενέστερη από το μαρτύριο (εκτέλεση) των πέντε αγίων, αφού κατατέθηκε σε ναό-Μαρτύριο που έκτισε η «δούλη» τους Σωτηρία (ίσως όχι Σωτηρίς για μετρικούς λόγους). Τα Μαρτύρια, κατά κανόνα περίκεντρα κτήρια, κτίζονταν ως επί το πλείστον μετά την απελευθέρωση της Εκκλησίας το 313 (Διάταγμα Μεδιολάνων), και εγκαινιάζονταν συνήθως σε μία μεγάλη επέτειο του μαρτυρίου των αγίων, ακόμη και έναν-δύο αιώνες μετά. Είναι φανερό ότι υπήρχε διατηρημένη η εορτή της μνήμης των πέντε Μαρτύρων στις 18 Δεκεμβρίου, όταν πιθανώτατα εγκαινιάσθηκε και ο νέος ναός-μαρτύριο της Σωτηρίας. Η γιορτή αυτή εξέλιπε στους επόμενους αιώνες, όταν δεν κατέστη δυνατόν να καταγραφεί στα μεγάλα αγιολόγια της Εκκλησίας που οργανώθηκαν τον 10ο αιώνα.
Η τοπική Εκκλησία, η Μητρόπολη Λαρίσης, ίσως δεν την τιμούσε πλέον, οπότε δεν εξέπεμπε στοιχεία για αυτούς. Κι ο λόγος δεν μπορεί να είναι άλλος από το γεγονός ότι είχε καταστραφεί το Μαρτύριο, ο ναός των αγίων. Που όμως βρισκόταν αυτό; Στο Συκούριο βρέθηκε η μαρμάρινη πλάκα, όχι όμως in situ, όπως λέμε, στη θέση του, στον Μαρτύριο. Δεν υπάρχει κανένας λόγος να θεωρηθεί ότι προέρχεται από ένα χωριό της εποχής εκείνης στην αγροτική περιοχή στους πρόποδες του Κισσάβου κι όχι στη Λάρισα, τη μεγάλη πόλη της Θεσσαλίας, παλιά έδρα του ρωμαϊκού Κοινού των Θεσσαλών και πρωτεύουσα της τοπικής διοικήσεως μετά το 297. Είναι εις γνώσιν των αρχαιολόγων, κοινό μυστικό τους θα έλεγα, ότι τα μάρμαρα της Λάρισας, αυτά που συσσωρεύονταν στους αιώνες ζωής ενός μεγάλου αστικού κέντρου, μεταφέρονταν προς νέα χρήση στα πέριξ, σαν σε πραγματικό εμπόριο. Κι αυτό μέχρι και μετά τον Β΄ Παγκόσμιο πόλεμο! Η αόριστη ένδειξη της ανευρέσεως της τράπεζας στο Συκούριο, εκατόν είκοσι χρόνια πριν, δεν λέει τίποτα για έναν σημερινό αρχαιολόγο ή ιστορικό. Το πιο πιθανό ήταν μάλλον μία πληροφορία ότι εντοπίσθηκε στα όρια του πάλαι ποτέ Δήμου Συκουρίου που περιελάμβανε μέχρι και τη Νέχαλη (Ομορφοχώρι). Άλλωστε δεν είναι η μόνη ενεπίγραφη πλάκα από τη Λάρισα που βρέθηκε χιλιόμετρα μακράν της. Εδώ μια επιγραφή από τα μεσαιωνικά Τρίκαλα βρέθηκε στην Κων/πολη…!
Πέραν αυτού για τους έχοντες γνώση της διαδικασίας εκτελέσεως των τότε πολιτικών-θρησκευτικών αντιφρονούντων Χριστιανών, αυτών που δεν θυσίαζαν στην Τύχη του καίσαρα, είναι δεδομένο ότι άσχετα από πού κατάγονταν, μεταφέρονταν για μεγάλο διάστημα στην πρωτεύουσα μιας επαρχίας, έως ότου εξαναγκαστούν να θυσιάσουν έστω και με σπονδές υγρών. Αρμόδιος για την καταδίκη τους ήταν ο στρατηγός της Λάρισας ή praeses - άρχων (μετά το 297). Επομένως οι πέντε άγιοι είναι Μάρτυρες της Λάρισας. Ομοίως Λαρισαία θα ήταν η εύπορη αστή Σωτηρία που έκτισε το Μαρτύριό τους κι όχι κάποια αγρότισσα. Αυτά είναι κάτι παραπάνω από σίγουρα. Αστικά είναι και τα εβραϊκής προελεύσεως και δη λόγια ονόματα των Μαρτύρων, και ξέρουμε ότι υπήρχε εβραϊκή κοινότητα στη Λάρισα, μάλλον στελέχη της τοπικής Εκκλησίας (π.χ. υποδιάκονοι, αναγνώστες, φύλακες, ψάλτες, κοκ). Αν ήταν όμως κάποιος επίσκοπος Λαρίσης, δηλαδή ο πρώτος Ιωάννης, αυτό θα δηλωνόταν. Έτσι γινόταν τότε. Τώρα, που βρισκόταν το Μαρτύριο των πέντε Μαρτύρων; Συνήθως όπως συνέβαινε στη Ρώμη (όπου υπαγόταν τότε η Λάρισα εκκλησιαστικώς) ή στην Κων/πολη (όπου υπαγόταν διοικητικώς), τα Μαρτύρια ήταν κτισμένα στις παρυφές των πόλεων, δίπλα στους δρόμους εξόδου, τονίζοντας την αποτροπαϊκή προστασία από το Κακό, όπως λέγεται, σταύρωμα του οικισμού. Επομένως το κτήριο, μικρό ως συνήθως, θα βρισκόταν εκτός της πόλεως, ατείχιστης έως την εποχή του Ιουστινιανού, και ακόμη πιο μακριά μετά τα οικοδομημένα τείχη της συρρικνωμένης πλέον πόλεως-κάστρου. Αυτό το γεγονός, με δεδομένο ότι ακολούθησαν επιδρομές αλλοφύλων θα σήμαινε και την καταστροφή όλου του κτηρίου. Ανάλογες πληροφορίες υπάρχουν για μαρτύρια και ναούς εκτός Θεσσαλονίκης από επιδρομές Βορείων… Τέλος πρέπει να αναφερθεί ότι κατά πάσα πιθανότητα πέθαναν και οι πέντε όλοι μαζί, όπως αναφέρονται τέτοιες πεντάδες Μαρτύρων (πχ. στο μαρτύριο της αγίας Περπέτουας, το 203 στην Καρχηδόνα) ειδικά στον τελευταίο μεγάλο διωγμό του Διοκλητιανού (303 κ.ε.). Κανένα άλλο μέρος δεν θα ήταν υποψήφιος τόπος μαρτυρίου πέρα από το αρχαίο θέατρο της Λάρισας, τη στιγμή που από τον 2ο αιώνα είχε μετατραπεί σε αρένα για μονομαχίες και συναφή ‘ευγενή’ αθλήματα, όπως εκτελέσεις κακούργων, ποινικών αλλά και πολιτικών όπως ήταν οι Μάρτυρες.
Ο Α. Αρβανιτόπουλος, παλαιός αρχαιολόγος, αναφέρει ότι εντόπισε ίχνη χριστιανικού ναού στη σκηνή του θεάτρου, όπου θα τιμώνταν οι θανόντες στον τόπο Χριστιανοί. Ανάλογος ναός βρέθηκε στο θέατρο του Διονύσου στην Ακρόπολη των Αθηνών. Πλην όμως δεν έγινε τίποτα επίσημα γνωστό κατά την αποκάλυψη του αρχαίου θεάτρου, ανεπίσημα εκφράσθηκαν διάφορα που δεν θέλω να μεταφέρω εδώ, ούτε η Εφορεία Αρχαιοτήτων κατέχει κάποιο ημερολόγιο ή φωτογραφία. Ίσως μπορούμε να ελπίζουμε σε κάποια δήλωση, αν ποτέ δημοσιευτεί η ανασκαφή…
Συνελόντι ειπείν. Προτείνω την καθιέρωση από την Μητρόπολη Λαρίσης της εορτής των πέντε Μαρτύρων στις 18 Δεκεμβρίου, ημέρα της εορτής των, αλλά και τη διακριτική τοποθέτηση αναμνηστικού σταυρού στο αρχαίο θέατρο.
(Πρώτη δημοσίευση εφημ. "Ελευθερία" Λαρίσης, Παρασκευή 09-12-2016, σελ. 6)
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου